Trầm hương tự nhiên được xem là báu vật của thiên nhiên, hình thành từ nhựa thơm tích tụ trong lõi cây Dó Bầu (Aquilaria) khi cây bị tổn thương do ngoại lực hoặc nhiễm nấm bệnh. Với hương thơm đặc trưng và giá trị tâm linh cao, trầm hương được săn lùng khắp thế giới.
Sự hình thành trầm hương tự nhiên ở cây dó bầu
Trầm hương chỉ hình thành trong những cây Dó Bầu (thuộc chi Aquilaria, họ Thymelaeaceae) khi chúng bị tổn thương và phản ứng lại bằng cách tiết ra nhựa thơm để tự bảo vệ. Quá trình này có thể kéo dài hàng chục năm, thậm chí hàng trăm năm, tạo nên những khối trầm có giá trị cao. Tuy nhiên, không phải cây Dó Bầu nào cũng có khả năng tạo trầm. Trầm chỉ hình thành khi cây gặp các tác nhân gây tổn thương như:
- Tổn thương cơ học: Do mảnh vỡ đá đổ, cành cây gãy, sét đánh, nói chung là các tổn thương do ngoại lực.
- Nhiễm nấm hoặc vi khuẩn: Một số loài nấm như Phialophora parasitica hoặc Fusarium spp kích thích cây tiết nhựa.
- Côn trùng tấn công: Sâu đục thân, kiến, mối… tạo vết thương hở, tạo điều kiện cho vi sinh vật xâm nhập.
Khi bị tổn thương, cây Dó tiết ra một loại nhựa đặc biệt (oleoresin) có mùi thơm để kháng khuẩn và "bịt kín" vết thương. Theo thời gian, nhựa này tích tụ, hóa gỗ và biến đổi thành trầm hương.
Các loại cây dó cho trầm hương tự nhiên chất lượng cao
Trong hơn 20 loài thuộc chi Aquilaria, một số loài có khả năng tạo trầm hương tự nhiên nhiều, với đặc trưng riêng và chất lượng tốt nhất gồm:
- Dó Bầu Việt Nam (Aquilaria crassna): Các vùng trầm nổi tiếng gồm Khánh Hòa, Phú Yên, Quảng Nam, Nghệ An, được xếp vào hàng cao cấp nhờ hương thơm nồng nàn, vị ngọt hậu và độ kết tinh dày đặc.
- Dó Bầu Malaysia, Indonesia: (Aquilaria malaccensis): Trầm từ Borneo (Malaysia) và Sumatra (Indonesia) có mùi thơm ngọt, thích hợp làm tinh dầu. Tuy nhiên, trầm ở đây thường ít đặc hơn so với trầm Việt Nam.
- Dó Bầu Trung Quốc (Aquilaria sinensis ): Mọc ở Hải Nam, Quảng Đông. Trầm có chất lượng khá tốt, thường được dùng trong y học cổ truyền Trung Hoa
- Dó Bầu Thái Lan/Campuchia, Lào (Aquilaria subintegra): Trầm từ Campuchia (thường gọi là trầm "Chà Là") có mùi hương dịu nhẹ, thường dùng trong chế tác nhang. Trầm Lào có chất lượng tương đương Việt Nam nhưng ít được khai thác quy mô lớn.
Ngoài ra, vùng Assam (Ấn Độ) và Chittagong (Bangladesh) cũng có trầm, hương khói đậm, thường dùng trong nghi lễ tôn giáo.
Các yếu tố quyết định chất lượng trầm
Chất lượng trầm hương được quyết định dựa trên các yếu tố:
- Tuổi cây: Cây càng già (trên 30 năm) càng dễ tạo trầm đặc và thơm.
- Mức độ tổn thương: Vết thương sâu, lâu năm sẽ cho trầm nhiều nhựa hơn.
- Điều kiện tự nhiên: Khí hậu nhiệt đới ẩm (như Việt Nam) thuận lợi cho quá trình hình thành trầm.
- Chủng nấm/vi khuẩn: Một số loại nấm đặc biệt giúp trầm có hương vị đậm đà hơn.
Hiện nay, cây dó bầu được trồng và tạo các vết thương nhân tạo nhằm mục đích “cấy trầm”. Tuy nhiên, trầm tự nhiên hình thành hoàn toàn tự nhiên, quý hiếm, giá trị cao; Mùi hương phức hợp, đậm đà hơn. Trồng được nuôi cấy, trồng nhân tạo thời gian thu hoạch ngắn hơn (5 – 10 năm); Chất lượng thường thấp hơn trầm tự nhiên, nhưng vẫn có giá trị kinh tế.
Nghề "ngậm ngải tìm trầm"
Nghề tìm trầm đầy rủi ro do địa hình hiểm trở, thú dữ và cả những lời nguyền từ rừng thiêng. Nhiều thợ trầm phải đánh đổi sức khỏe, thậm chí tính mạng để săn tìm khối trầm quý.
Nghề đi tìm trầm (còn gọi là "đi địu") gắn liền với câu chuyện về những phù thủy rừng "ngậm ngải tìm trầm". Theo truyền thuyết, thợ tìm trầm phải ngậm một loại ngải (thảo dược đặc biệt được luyện chế công phu) để tăng chống rắn rết, thú dữ, không bị chướng khí từ rừng thiêng nước độc xâm nhập, tăng khả năng chịu đựng…
Về nghi thức tâm linh, trước khi vào rừng, thợ tìm trầm thực hiện nghi lễ cúng Bà chúa trầm hương (Nữ thần Thiên Y A Na) để xin phép khai thác. Họ tin rằng trầm hương là "lộc trời", chỉ những người thành tâm, tuân thủ các qui ước khắt khe được truyền lại qua nhiều đời có duyên mới tìm thấy. Bằng không, trầm có ở ngay trước mắt cũng không thể tìm được.
Trầm hương tự nhiên không chỉ có giá trị kinh tế cao mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc trong văn hóa Á Đông. Nó được dùng làm trầm cảnh, vòng tay phong thủy, tinh dầu xông và cả trong y học cổ truyền. Trầm hương chỉ thực sự quý giá khi con người biết khai thác bền vững – bởi mỗi khối trầm là kết tinh của thời gian, và mỗi cây Dó Bầu cần hàng chục năm để trưởng thành. Hãy trân trọng món quà từ cuộc sống bằng cách sống hài hòa với thiên nhiên, để trầm mãi là "hương thơm của đất trời"!
