Trầm hương là một sản phẩm quý hiếm, có giá trị cao về mặt kinh tế và văn hóa. Nó này được hình thành từ nhựa cây Dó bầu khi cây tiết ra để phản ứng lại các tác nhân gây bệnh như nấm, vi khuẩn hoặc chấn thương cơ học. Quá trình khai thác trầm hương có thể được thực hiện trong tự nhiên hoặc từ những cây Dó bầu được cấy trầm nhân tạo. Mỗi phương pháp đều có những đặc điểm riêng về kỹ thuật và thời gian thu hoạch.
Khai thác Trầm Hương trong tự nhiên
Trầm hương tự nhiên hình thành trong những cây Dó bầu mọc hoang dã trong rừng sâu. Quá trình hình thành trầm thường kéo dài hàng chục năm, thậm chí hàng trăm năm, do cây phải chịu các tác động từ môi trường như sét đánh, côn trùng đục thân hoặc nấm ký sinh.
Xác định cây có trầm: Không phải cây Dó bầu nào cũng chứa trầm hương (thống kê cho thấy cứ 1000 - 1500 cây Dó bầu mới có 1 cây tạo trầm), do đó, người khai thác cần dựa vào kinh nghiệm để nhận biết các dấu hiệu như: Thân cây bị sần sùi, có vết nứt hoặc u bướu; Phần lõi gỗ chuyển màu sẫm, nâu đen hoặc đen do nhựa tích tụ; Gỗ có mùi thơm đặc trưng khi đốt.
Cách khai thác: Sau khi xác định được cây có trầm, người ta tiến hành đốn hạ cây một cách cẩn thận để tránh làm hỏng phần gỗ quý. Các bước thực hiện bao gồm: Chặt cây và loại bỏ phần gỗ không chứa trầm; Dùng dao hoặc đục tách lấy những phần gỗ có màu sẫm, cứng và nặng; Phân loại trầm theo chất lượng: Kỳ nam (loại tốt nhất), trầm loại 1, loại 2,…
Do trầm hương tự nhiên ngày càng khan hiếm, việc tìm kiếm rất tốn công sức và thời gian. Ngoài ra, khai thác trái phép đã dẫn đến nguy cơ cạn kiệt nguồn tài nguyên này, khiến nhiều quốc gia siết chặt quản lý và cấm khai thác bừa bãi.
Thu hoạch Trầm Hương nhân tạo từ cây Dó bầu
Để đáp ứng nhu cầu thị trường và bảo vệ cây Dó bầu trong tự nhiên, bảo vệ rừng... nhiều nơi đã áp dụng phương pháp cấy trầm nhân tạo. Kỹ thuật này giúp rút ngắn thời gian tạo trầm từ xuống còn 5 - 10 năm thay vì hàng thập kỷ như trong tự nhiên.
Chọn cây và thời điểm cấy trầm: Cây Dó bầu phải đủ 5 – 7 năm tuổi, đường kính thân từ 20 cm trở lên. Thời điểm thích hợp để cấy trầm là mùa mưa, khi cây sinh trưởng mạnh.
Kỹ thuật cấy trầm: Có nhiều phương pháp cấy trầm, được chia thành các biện pháp Hóa học, Vật lý, và Sinh học.
- Biện pháp hóa học: Công nhân dùng máy khoan tạo các lỗ nhỏ trên thân cây, sau đó tiêm các chất hóa học để kích thích cây tiết nhựa.
- Biện pháp vật lý: Đục, rạch hoặc đốt thân nhằm tạo vết thương cơ học để cây phản ứng bằng cách hình thành trầm.
- Biện pháp sinh học: Cấy nấm lên cây để tạo ra các tổn thương và kích thích quá trình tiết nhựa.
Chăm sóc sau cấy trầm: Theo dõi sức khỏe cây, tránh sâu bệnh. Sau 2 – 3 năm, kiểm tra mức độ hình thành trầm bằng cách khoan thử.
Thu hoạch trầm nhân tạo: Khi cây đủ thời gian tích trầm (thường 5–10 năm), người ta tiến hành đốn hạ cây và loại bỏ phần gỗ thường. Sau đó cắt nhỏ phần gỗ chứa trầm, phân loại dựa trên chất lượng. Tiếp theo sơ chế bằng cách phơi khô hoặc chưng cất tinh dầu. Cuối cùng là đóng hộp rối đem bảo quản hoặc phân phối ra thị trường.
So sánh Trầm Hương tự nhiên và nhân tạo
Thời gian: Trầm nhân tạo cho thu hoạch nhanh hơn nhưng cần kỹ thuật cấy ghép tốt, trong khi nguồn trầm tự nhiên gần như đã bị khai thác cạn kiệt, rất khó gặp.
Chất lượng: Trầm tự nhiên thường có hương thơm nhẹ nhàng và lâu phai, trong khi trầm nhân tạo hương thường nồng hơn và nhanh phai.
Giá cả: Trầm tự nhiên được yêu thích và có giá trị cao hơn so với trầm nhân tạo.
Tính bền vững: Cấy trầm nhân tạo giúp giảm áp lực lên rừng tự nhiên, đảm bảo nguồn cung lâu dài, có tính bền vững hơn so với việc khai thác trầm tự nhiên.
Việc thu hoạch trầm hương từ cây Dó bầu đòi hỏi kiến thức và kỹ thuật phù hợp, dù là khai thác tự nhiên hay nhân tạo. Để bảo tồn nguồn tài nguyên này, cần khuyến khích trồng và cấy trầm có kiểm soát, đồng thời hạn chế khai thác trái phép trong rừng tự nhiên. Nhờ đó, trầm hương sẽ tiếp tục là sản phẩm giá trị, góp phần phát triển kinh tế bền vững.
