Trầm hương (Aquilaria spp) từ lâu đã được coi là một trong những loại gỗ quý giá nhất thế giới, gắn liền với nhiều nền văn hóa, tôn giáo và y học cổ truyền. Lịch sử sử dụng trầm hương trải dài hàng nghìn năm, từ các triều đại cổ đại cho đến ngày nay, là hành trình xuyên suốt qua nhiều nền văn minh.
Nguồn gốc xa xưa của trầm hương
Trầm hương được cho là đã xuất hiện từ hơn 3.000 năm trước, với những ghi chép sớm nhất trong các văn tự cổ của Ấn Độ, Trung Quốc và Trung Đông. Quá trình hình thành trầm hương gắn liền với sự tích tụ nhựa thơm trong lõi cây dó bầu (Aquilaria) khi cây bị tổn thương do thiên nhiên hoặc con người.
Trong văn minh Lưỡng Hà, người Sumer sử dụng trầm hương trong nghi lễ tế thần từ 2.000 năm TCN. Còn người Ai Cập cổ đại dùng trầm hương trong kỹ thuật ướp xác và làm hương liệu tại các đền thờ. Một số tài liệu cho thấy nữ hoàng Cleopatra đã dùng tinh dầu trầm như một loại nước hoa quý.
Ở Ấn Độ, trầm hương được nhắc đến trong Atharva Veda vào 1.500 năm trước công nguyên như một loại dược liệu và hương liệu thiêng liêng. Y học Ayurveda (y học cổ truyền Ấn Độ) sử dụng trầm để trị bệnh tim, thần kinh và làm thuốc an thần.
Ở Trung Quốc, thời nhà Thương và Chu (1.600 – 256 TCN), trầm hương (Chen Xiang) được ghi nhận là một trong "Tứ đại danh hương" (cùng với long não, đàn hương và hoa hồi), được dùng trong cúng tế hoàng gia và làm thuốc. Đến thời nhà Hán (206 TCN – 220 SCN), sách "Thần Nông Bản Thảo Kinh" liệt kê trầm hương như một vị thuốc quý, có tác dụng giảm đau, trợ tim, an thần; Được dùng làm hương liệu trong cung đình, chỉ dành cho vua chúa và quý tộc. Thời nhà Đường và Tống (618 – 1279) trầm hương trở thành mặt hàng xa xỉ trong "Con đường Tơ lụa", được xuất khẩu sang Trung Á và châu Âu. Các “tiên thi”, “thánh thi” như Lý Bạch, Đỗ Phủ từng nhắc đến trầm hương trong thơ ca.
Ở Trung Đông, người Babylon và Assyria dùng trầm hương trong nghi lễ tôn giáo. Trước công nguyên, Kinh Thánh (Cựu Ước) nhắc đến trầm như một trong những lễ vật dâng lên Chúa. Thời kỳ Hồi Giáo (từ thế kỷ 7), nhà tiên tri Muhammad được cho là đã sử dụng trầm hương (Oud) để thanh tẩy không gian. Trầm cũng là biểu tượng của sự sang trọng tại các vương triều Ả Rập. Sách “Nghìn lẻ một đêm” nhắc đến trầm như một báu vật. Trong thời kỳ thống trị của Đế chế Ottoman (thế kỷ 14 – 20), các Sultan sử dụng trầm để xông phòng, làm nước hoa. Sản phẩm này cũng trở thành mặt hàng đắt giá trong giao thương giữa châu Á và châu Âu.
Ở Việt Nam, thời Chăm Pa, người Chăm đã biết khai thác trầm từ thế kỷ 2 – 15, coi trầm như "hương của thần linh". Đến thời Nguyễn (1802 – 1945): Trầm hương Khánh Hòa được xem là "nguồn lợi quốc gia", chỉ dành cho vua chúa. Thời Pháp thuộc, người Pháp khai thác trầm ở Việt Nam để xuất khẩu sang châu Âu.
Ở một số quốc gia Đông Nam Á khác, Đế chế Khmer dùng trầm trong nghi lễ tại Angkor Wat. Trầm (Kritsana) được dùng trong y học cổ truyền và Phật giáo Thái Lan. Vương quốc Srivijaya (thế kỷ 7 – 13), người Indonesia bắt đầu buôn bán trầm hương sang Trung Quốc và Ấn Độ. Trầm cũng được dùng trong y học Jamu và nghi lễ Hồi giáo của người Malaysia.
Trầm hương được du nhập vào Nhật Bản cùng với Phật giáo từ Trung Quốc và Triều Tiên. Ban đầu, trầm được dùng trong các nghi lễ Phật giáo, đặc biệt là xông hương trong chùa chiền. Sách "Nihon Shoki" (Nhật Bản Thư Kỷ, 720) ghi chép rằng hoàng gia Nhật đã dùng trầm hương như một loại hương liệu quý.
Trầm hương trong thời hiện đại
Ngày nay, trầm hương có rất nhiều ứng dụng và được làm thành nhiều sản phẩm khác nhau, đáp ứng từ nhu cầu vật chất tới tinh thần, tâm linh của con người. Đáng kể nhất phải kể đến:
- Ngành công nghiệp nước hoa: Tinh dầu trầm (Oud) là thành phần đắt đỏ trong các thương hiệu như Dior, Tom Ford.
- Y học hiện đại: Nghiên cứu tác dụng kháng khuẩn, chống ung thư của trầm hương.
Do mức độ quý hiếm cũng như tình trạng khai thác quá mức dẫn tới cạn kiệt, nhiều quốc gia đưa trầm hương vào danh sách cần bảo vệ
Trầm hương không chỉ là một loại gỗ quý mà còn là chứng nhân lịch sử, gắn liền với nhiều nền văn minh cổ đại và hiện đại. Ở đâu, trầm hương cũng có vị trí quan trọng trong tôn giáo, y học và văn hóa. Ngày nay, trầm hương vẫn là biểu tượng của sự sang trọng và tâm linh, nhưng cần được khai thác bền vững để bảo tồn cho thế hệ tương lai. Nếu có dịp, các bạn hãy thử trải nghiệm hương thơm của trầm để cảm nhận "lịch sử ngàn năm" ẩn chứa trong từng làn khói thơm!
